De Fabel van de illegaal 46/47, zomer 2001
Auteur: Ellen de Waard
Nu de westerse middenklasse-vrouw de arbeidsmarkt betreden heeft, is de vraag naar goedkope huishoudelijke arbeidskrachten en kinderverzorgers enorm toegenomen. Die vrouwen kunnen of willen de hen traditioneel toebedeelde taken niet meer vervullen. Uit Oost-Europa en de Derde Wereld, vooral uit de Filippijnen, worden massaal huishoudelijk werksters ("domestic workers") binnengehaald om deze zwaar ondergewaardeerde zorgtaken te verrichten. Huishoudelijk werk in privé-huishoudens is inmiddels de grootste arbeidssector voor migrantenvrouwen in de EU.1 De vrouwen worden vaak geconfronteerd met uitbuiting en racisme. De zelforganisatie Respect komt voor hen op.
"Ik telde mijn uren en besefte dat ik 65 uur per week werkte." En: "Ik was een slaaf. Ik moest voor mijn werkgever zorgen, voor haar baby, ook 's nachts, voor haar 2 honden, het eten verzorgen voor haar fabriekspersoneel, de was doen en het huis schoon maken".2 Twee citaten van respectievelijk een au pair en een illegale huishoudelijk werkster. Twee vrouwen die op heel verschillende manieren in het huishouden terecht zijn gekomen, maar allebei op grove wijze worden uitgebuit.
Au pair-systeem
Het au pair-systeem is van oudsher bedoeld voor cultureel studenten die in ruil voor kost, inwoning en wat zakgeld op de kinderen passen en licht huishoudelijk werk doen. In het merendeel van de gevallen strookt deze omschrijving niet met de werkelijkheid.3 De au pair-regelgeving wordt veelvuldig misbruikt om vrouwen uit arme landen binnen te halen. De vrouwen zijn op zoek naar een beter bestaan en bereid om daarvoor huis en gezin te verlaten. Veel van hen weten van meet af aan dat zij als permanente huishoudster aangenomen worden. Het kan gaan om alle voorkomende werkzaamheden bij het voeren van een huishouden en het opvangen en opvoeden van kinderen.
Ook migrantenvrouwen die als echtgenote van een Nederlander hierheen komen, kunnen tot de huishoudelijk werksters gerekend worden. Officieel zijn zij geen werkneemsters, maar in veel gevallen toch wel duidelijk om die reden hierheen gehaald. Zo was enige tijd geleden op tv te zien hoe een bus vol Poolse vrouwen Nederlandse boeren ontmoetten in een tot feestzaal omgetoverde schuur. De boeren waren op zoek naar een vrouw voor het huishouden en arbeid op hun bedrijf. "Want Nederlandse vrouwen talen daar niet meer naar", klaagden ze.
Door grote groepen migrantenvrouwen binnen te halen, die een groot aandeel hebben in het draaiende houden van de Nederlandse samenleving en economie, hoeft men hier de traditionele arbeidsdeling tussen mannen en vrouwen niet te veranderen. De westerse middenklasse-vrouw kan zich gemakkelijker op de arbeidsmarkt storten en financieel onafhankelijk worden, doordat de ondergewaardeerde zorgtaken naar migrantenvrouwen worden gedelegeerd. Daarin schuilt een vorm van superioriteitsdenken en racisme. De westerse man hoeft sowieso niet te veranderen. Die kan zich als vanouds grotendeels blijven onttrekken aan het huishouden en de opvoeding en verzorging van kinderen.
Kwetsbaarheid
De problemen waarmee de huishoudelijk werksters in Europa worden geconfronteerd, zijn legio. De vaardigheden die ze nodig hebben voor hun werk worden ondergewaardeerd en het werk wordt als "ongeschoold" geclassificeerd. Dat terwijl zij het hele huishouden runnen, de gehele verzorging en grotendeels opvoeding van de kinderen op zich nemen en vaak ook de zorg voor de huisdieren en de tuin. Velen beschikken niet of nauwelijks over vrije tijd, krijgen geen doorbetaalde vakantiedagen en worden onder het minimumloon betaald. Overwerk wordt vaak helemaal niet uitbetaald.
Vrouwen die als au pair of onder het mom van au pair komen werken, zijn formeel gezien geen "werkneemsters". Ze krijgen geen arbeidscontract, maar slechts een onderlinge overeenkomst met het gastgezin. Velen zouden best als huishoudelijk werksters aan de slag willen, maar willen daar dan ook voor betaald krijgen. Na 1 jaar vervalt de au pair-regeling en dan worden de vrouwen die toch blijven werken illegaal. In de praktijk is er vaak geen onderscheid tussen de au pair, de zogenaamde au pair en de huishoudelijk werkster. Vooral als de huishoudelijk werksters intern wonen, is de kans op uitbuiting levensgroot aanwezig. Veelal moeten zij dag en nacht beschikbaar zijn. Uit diverse onderzoeken onder huishoudelijk werksters van allerlei nationaliteiten in Europa bleek dat 55 tot 62 procent van hen geen eigen slaapkamer heeft en zo'n 50 procent geen eigen bed. Andere structurele misstanden bestaan uit vernedering, racisme, fysiek en seksueel geweld. Paspoorten worden ingehouden en vrouwen die klagen of wegvluchten, dreigen uitgezet te worden omdat ze geen geldige werk- of verblijfsvergunning meer hebben.4
Filippijnen
De Filippijnen vormen wereldwijd een van de grootste groepen mannelijke en vrouwelijke arbeidsmigranten. Het gaat daarbij ook om hoger opgeleiden, die in eigen land geen menswaardig bestaan kunnen opbouwen. Er werken volgens sommige schattingen zo'n 5,5 miljoen Filippijnen in het buitenland.5 Wanneer de niet-geregistreerde en illegale migranten meegerekend worden, komt dat aantal wellicht uit op 7 miljoen.6 Het gaat om 1 op de 14 Filippijnen. Tachtig procent van de Filippijnse arbeidsmigranten is vrouw. In Europa wonen en werken een half miljoen Filippijnen. Daarnaast werken er nog zo'n 300.000 Filippijnse zeelieden op schepen die in Europese handen zijn. De Filippijnse gemeenschap in Nederland telt zo'n 15.000 leden en ook daarvan is 80 procent vrouw.
De export van arbeid in de vorm van migratie is zeer gunstig, voor groepen mensen in zowel de herkomstlanden als de gastlanden. De inkomsten van migranten bedragen maar liefst 12 miljard gulden per jaar en zijn daarmee de belangrijkste inkomstenbron voor de Filippijnse economie.5 Veel arme families kunnen alleen door dat naar huis overgemaakte geld het hoofd nog boven water houden.
In de Filippijnen wordt onder meer door de communistische guerrilla al jarenlang gestreden tegen de wijdverbreide corruptie en de elite die alle grond in handen heeft. De Filippijnse overheid heeft er welbewust beleid van gemaakt om arbeid te exporteren. Dat smoort namelijk de politieke en sociale onrust in het land zelf. Maar ook de overzeese Filippijnse migrantengemeenschappen hekelen de onderdrukking in het land. Ze willen ook dat de Filippijnse overheid hen burgerrechten blijft garanderen. Zo strijden ze al jarenlang ervoor om vanuit het buitenland te mogen stemmen.
Dit economische beleid van arbeids-export trekt een sterke wissel op de sociale en familiestructuren in het land zelf. Maar de overheid bagatelliseert de problemen die hieruit voortvloeien. Door de arbeidsmigratie ontstaan in de privé-sfeer bijvoorbeeld problemen doordat veel migranten niet in de gelegenheid zijn om tijd met hun familie door te brengen. En door het verscherpte Europese migratiebeleid is het voor de arbeidsmigranten haast onmogelijk geworden om de gezinnen over te laten komen.
Respect
De uitbuiting van huishoudelijk werksters is wijdverbreid in Europa. Een van de Filippijnse zelforganisaties in Nederland, de Commission for Filippino Migrant Workers (CFMW) gaat dat samen met collega-organisaties elders in Europa aan de kaak stellen. Ze wijzen erop dat dit type arbeidsmigratie de ongelijke economische machtsverhoudingen op wereldschaal bestendigt. Veel mensen in de rijke landen profiteren van de armoede in de rest van de wereld, die migrantenvrouwen dwingt om hier te komen werken. Hoewel de migrantenvrouwen in het westen onderbetaald en ondergewaardeerd worden, is hun loon hier vaak hoger dan ze ooit in hun herkomstlanden hadden kunnen verdienen. De vrouw gaat er dus in materieel opzicht op vooruit, in die zin dat zij thuis de familie kan helpen onderhouden. Maar zij krijgen niet wat de westerling er zelf voor zou krijgen. Zo gaan uitbuiting, racisme en seksisme hand in hand. De vrouwen kunnen geen aanspraak maken op de meest elementaire burgerrechten, omdat hun illegaliteit dat verhindert. De westerse landen dienen daarom volgens de migrantenorganisaties de mensenrechten van huishoudelijk werksters te eerbiedigen.
De huishoudelijk werksters van tientallen nationaliteiten hebben zich in Europa verenigd in de zelforganisatie Respect. Veel van hen zijn onder het mom van au pair naar Europa gehaald. Samen met ondersteuningsorganisaties streven zij naar erkenning. Zij hebben daartoe een handboek met informatie en adviezen uitgebracht voor andere huishoudelijk werksters. Verder heeft Respect een manifest opgesteld waarin rechten voor huishoudelijk werksters worden geëist. Respect lobbyt bij allerlei organisaties voor ondertekening hiervan. In 2000 organiseerde Respect in Nederland een congres voor huishoudelijk werksters. In november 2001 geven huishoudelijk werksters in Amsterdam workshops over hun strijd. In Engeland hebben na 10 jaar strijd duizenden illegale huishoudelijk werksters een verblijfsvergunning gekregen. De ondersteuningsorganisaties voeren daarnaast in Europa een lobby om de VN-conventie over de rechten van alle migranten door meer landen geratificeerd te krijgen. Niet verwonderlijk is dat met name Derde Wereld-landen deze conventie willen ondertekenen en de westerse landen het laten afweten.
Meer informatie? Bel CMFW: 020-6646927. E-mail: <cfmw@open.net>. Website: <www.cfmw.org>. Respect is bereikbaar via e-mail: <solidar@skynet.be>. Website: <www.solidar.org>.
Noten